In de vijftiende eeuw brachten de Nederlanden heel wat begaafde componisten en muzikanten voort. Een van hen was Matthaeus Pipelare, een tijdgenoot van schilder Jeroen Bosch. Evenals Bosch werkte Pipelare enige tijd in ‘s-Hertogenbosch en verder vooral in de Zuidelijke Nederlanden. Matthaeus Pipelare heeft ons prachtig werk nagelaten.

Onbekend

Het is jammer dat het in de vijftiende eeuw niet gebruikelijk was, om van elke geboorte, huwelijk of overlijden in registers de gegevens bij te houden. We weten daarom niet met zekerheid te zeggen waar of wanneer Matthaeus Pipelare geboren is, hoewel vermoed wordt dan hij oorspronkelijk uit Leuven kwam. Het is aannemelijk, dat hij rond 1450 is geboren en overleden rond 1515. We weten van zijn privé-leven zo goed als niets, maar gelukkig is in diverse registers wel vastgelegd wanneer Pipelare ergens werkzaam was. Volgens sommigen duidt de achternaam van Pipelare op het feit, dat hij of wellicht zijn vader, als stadsspeelman zou hebben gewerkt. In die tijd was een pyper of pijper, waarschijnlijk uitgesproken met een ie-klank, de aanduiding voor een fluit- of schalmeispeler.

Loopbaan Matthaeus Pipelare

Op grond van de overgeleverde muziekstukken is wellicht iets over de loopbaan van Pipelare te zeggen. Zo zou zijn Missa de Sancto Livinus er op kunnen wijzen, dat hij in Gent heeft gewerkt, aangezien de heilige Lieven een patroonheilige in Gent was. Ook schreef hij enkele missen, waarin verschillende cantus firmi (zeg maar: de melodiestem) gebruikt worden, wat ook de uit Gent afkomstige Jacob Obrecht deed.

Dordrecht

Tussen 1482 en 1490 is Pipelare verbonden geweest als koster en organist van de Grote Kerk in Dordrecht. Aantekeningen hierover zijn in de gemeentearchieven van Dordrecht terug te vinden.

’s-Hertogenbosch

Pipelare is in ieder geval in ’s-Hertogenbosch werkzaam geweest als zangmeester, want hij staat in de rekeningen van de Illustere Lieve Vrouwen Broederschap van ’s-Hertogenbosch als zodanig ingeschreven tussen 14 maart 1498 en 1 mei 1500. De jaarrekeningen geven nog wat extra informatie prijs, zo staat hij als Matthaeus maar ook als Mattheussen in de boeken. De laatste naam betekent ‘zoon van Matthaeus’, wat dus een aanwijzing is voor de naam van zijn vader. En er is nóg een aanwijzing: hij was hiervoor uit Antwerpen afkomstig, dus hij heeft ook in die stad een functie bekleed.

Veelzijdig

Pipelare was van allerlei markten thuis, hij beheerste elk genre van zijn tijd. Zo schreef hij in bijna alle vocale muziekvormen die in de vijftiende eeuw gangbaar waren, missen, motetten en wereldlijke liederen. In tegenstelling tot veel tijdgenoten, die op een gegeven moment naar Italië trokken, bleef Pipelare waarschijnlijk zijn hele leven in de Nederlanden. In zijn wereldlijke muziek vinden we dan ook Nederlands en Frans terug. Of Pipelare ook instrumentale muziek heeft geschreven is niet bekend, er is in ieder geval niets van bewaard gebleven.

Muziek van Matthaeus Pipelare

Veel componisten maakten in hun werk gebruik van bestaande melodieën. Deze melodielijnen waren algemeen bekend, en werden door de componisten voorzien van nieuwe zettingen, bewerkingen en tegenstemmen. Zo is het Fors seulement in zijn eigen lied terug te vinden, maar ook in veel composities van anderen. Zelf heeft Pipelare het verwerkt in de Missa Fors seulement. Het motet Memorare Mater Christi is zevenstemmig. Het stuk gaat over de zeven smarten van de Heilige Maagd Maria, iedere stem in het stuk vertegenwoordigt een andere smart. In de derde stem is het Spaanse Nunca fué pena mayor (betekenis: er was nooit een groter smart) van de Nederlandse polyfonist Johan de Wreede verwerkt.

Verloren

Veel manuscripten van Pipelare zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan. Eigenlijk nogal wrang dat muziek een dikke vierhonderd jaar bewaard is gebleven om dan alsnog uit het zicht te verdwijnen.

Overgeleverd

Gelukkig is niet alles vernietigd en zijn een vijfentwintigtal mooie muziekstukken aan ons overgeleverd, in drie categorieën: missen, motetten en wereldlijke liederen. Hieronder zie je een lijstje:

Missen

• Missa de feria
• Missa Dicit Dominus: Nihil tuleritis in via
• Missa de Sancto Livino
• Missa Fors seulement
• Missa Joannes Christi care / Ecce pier meus (slechts fragmentarisch overgeleverd);
• Missa L’homme armé
• Missa Mi-mi
• Missa Omnium carminum (enkel Altus en Bassus zijn bewaard gebleven);
• Missa sine nomine (I)
• Missa sine nomine (II)
• Missa (achtstemmig, in Wereldoorlog II vernield)
• Credo de Sancto Joanne evangelista

Motetten

• Ave castissima
• Ave Maria… virgo serena
• Hic est vere martyr
• Magnificat
• Memorare mater Christi (zevenstemmig, waarbij de cantus firmus is ontleend aan ‘’Nunca fué pena major’’ van Johan de Wreede)
• Salve regina
• Virga et baculus tuus (vermoedelijk een deel van een verloren gegane mis)

Wereldlijke liederen

• Een vrolic wesen
• Fors seulement (I)
• Fors seulement (II)
• Ic weedt een molenarinne
• Morkin ic hebbe
• Vray dieu d’amours (twee varianten).