Dat is iets om echt blij van te worden: je krijgt een tien met een griffel! Maar de vraag is: wat krijg je dan eigenlijk?  Als je op school een cijfer krijgt voor je werk, dan is een tien het hoogst haalbare: je hebt alles perfect gedaan, er zitten geen fouten meer in je werk. Maar wat is dan die griffel ?

Schrijven op school

Om erachter te komen wat een griffel is, moeten we even in de historie duiken. Tegenwoordig schrijven kinderen op de basisschool met potlood op papier.  Zeker in het begin, als de lettervormen nog onwennig zijn, worden er heel wat fouten gemaakt. Dat is geen probleem, er is papier genoeg dat bovendien voordelig kan worden ingekocht. 

Later, als het schrijven goed lukt, worden in plaats van potloden vaak balpennen of vulpennen gebuikt.

Vooral dat laatste is aan te bevelen, omdat het schrijven met een vulpen je dwingt om de schrijfhand stabiel te houden. Papier, potlood en pen, het zijn normale gebruiksvoorwerpen in het basisonderwijs. Maar dat was wel eens anders.

Hoge kosten

Tegenwoordig is papier relatief erg goedkoop. Dat lag een dikke honderd jaar geleden wel anders. Pennen, potloden en papier waren relatief dure investeringen, voorbehouden aan kinderen die de principes van het schrijven onder de knie hadden gekregen. Papier was eigenlijk te duur om zomaar te verspillen, en kinderen die hun eerste stappen zetten in het schrijfproces en dus de vormen nog niet beheersten, zouden teveel van dit papier verspillen. Niet alleen in het schrijven, maar ook in het rekenonderwijs liep men tegen dit kostenprobleem aan. Papier was gewoon te duur om als uitrekenblaadje te dienen. Er was een goedkoop en gemakkelijk alternatief nodig.

Schrijven met een lei en een griffel

Die goedkope oplossing was er, door gebruik te maken van een lei met een griffel, gemaakt van leisteen. Dit is een steensoort die je gemakkelijk in platte lagen kunt winnen.

Leistenen worden ook tegenwoordig nog veel gebruikt, maar dan als dak- of gevelbekleding. Aangezien je leisteen in België kunt winnen is het goed te begrijpen waarom dit materiaal ook nu in de bouw nog populair is. Voor gebruik op scholen was een andere eigenschap van belang: je kon er met een dun stukje leisteen op schrijven, en je kon het geschrevene ook weer uitwissen.

Op school

Voor zover bekend was al in de achttiende eeuw het gebruik van een lei met een griffel bekend. Alle kinderen in de klas beschikten hierover. Probleem met de griffel was  dat deze dun en kwetsbaar was, met het risico op breuk. Je moest er dus wel heel voorzichtig mee omgaan. Door een stukje van de steel te omwikkelen was de griffel fijner vast te houden. Een griffel werd bewaard in een speciaal doosje, het griffeldoosje, ook om deze beter te beschermen. Voor alle berekeningen en voor het oefenen van lettervormen kon met de griffel op de leisteen worden geschreven. Voor grotere stukken tekst was de griffel minder geschikt – er kon niet al teveel op worden gezet. Een belangrijk voordeel was natuurlijk dat de lei gemakkelijk kon worden schoon gewist met een natte doek of spons. Als de lei weer droog was, kon deze opnieuw worden gebruikt.

Is het wel zo handig?

Omdat leisteen voordelig te krijgen was kon de lei-griffel combinatie voordelig worden ingezet, en kon er flink op de kosten voor papier en inkt worden bespaard. Het maken van een fout was geen probleem, uitwissen was een fluitje van een cent. Dat klinkt allemaal prettig en voordelig. Toch is in de jaren na de Tweede Wereldoorlog de lei-met-griffel in snel tempo uit de scholen verdwenen. 

Want er zaten ook nadelen aan. Het schrijven met een griffel maakt een krassend geluid. Niet best voor je concentratie, zeker als je er even bij stil staat dat vroeger klassen van 35 leerlingen of meer geen uitzonderingen waren. Bovendien was de lei niet eeuwig bruikbaar, op den duur werd het oppervlak steeds glanzender, waardoor het schrijven erop moeilijker werd.

Geen lei of griffel meer

Al vanaf het begin van de twintigste eeuw werden de prijzen voor papier en inkt concurrerender voor die van lei en griffel. Scholen die lang doorgingen met de ouderwetse materialen kregen de uitstraling niet modern te zijn – of zelfs armoedig. Dat maakte dat de lei en griffel steeds meer plaats maakten voor potlood, papier en kroontjespen met inkt. Hier en daar kon je in het schoolgebruik de griffel en de lei nog tot halverwege de twintigste eeuw tegenkomen. Daarna was het wel afgelopen.

Hoe zit het nu met die tien met een griffel?

In Nederland krijg je voor je schoolwerk maximaal een 10 als waardering (hoewel er bij wijze van uitzondering zo nu en dan iets ‘extra’s’ wordt gedaan). Een tien met een griffel suggereert iets bijzonders, iets extra’s. En dat klopte vroeger ook. Wie in de lei-met-griffel-tijd een buitengewone en foutloze prestatie had neergezet kreeg een tien, maar bovendien ook een nieuwe griffel, waarmee er weer fijner geschreven kon worden dan met de oude. En hier komt dan ons taalgebruik vandaan. Een tien met een griffel krijg je als waardering voor een buitengewone prestatie!

Gouden of Zilveren Griffel

De griffel is nog niet helemaal verdwenen. In de jeugdliteratuur wordt de beloning voor een buitengewone prestatie nog gebruikt, elke jaar worden de Gouden en Zilveren griffel uitgereikt aan de schrijvers van de best beoordeelde werken uit de jeugdliteratuur. De Gouden Griffel gaat altijd naar een Nederlands werk. Ook de Zilveren griffel kan naar een Nederlands werk gaan, maar het kan hier ook een vertaald werk betreffen.

Je ziet hier op de afbeelding een sticker die op een gouden-griffel-boek zat. Wie weet om welk boek het ging?